Op bezoek in Velen: de kunst van Chris Berens

We bezochten de Nederlandse kunstenaar Chris Berens in zijn Amsterdamse atelier, om te praten over zijn The Witcher schilderij No Gods nor Masters. Een omvangrijk werk vol fantastische boswezens op een open plek in het bos van Velen; wezens die tegelijkertijd etherisch en geaard lijken.

Het is een droge, hete zomerdag als ik mijn fiets vastzet in het hoge gras naast het atelier van Chris Berens. Aan de rand van Amsterdam bevind ik me in een schemerzone tussen het bruisende stadsleven van de hoofdstad en de rust van de natuur, geïllustreerd door rondzoemende bijen en een vlinder die op mijn fietsbel landt.

Het is deze tussenwereld waar de Nederlandse kunstenaar zich thuis voelt, zegt hij, nadat we voor ons interview de koelte van zijn atelier verkiezen boven een zonovergoten buitenbank. Een atelier in een houten "tiny house" dat vol staat met de materialen die hij gebruikt voor zijn vak, maar dat ook dienst zou kunnen doen als kringloopwinkel of een soort museum: kunstboeken liggen hoog opgestapeld en in een hoek staat een fonograaf met een grote zilveren hoorn. Een klassieke slingeruurwerk houdt met zijn zachte bronzen klokkenspel de tijd voor ons bij in deze stille wereld.

No man's land

We zitten op deze fantastische plek om te praten over Berens' nieuwe, op The Witcher geïnspireerde werk, No Gods nor Masters genaamd, een spectaculair werk waarop Geralt of Rivia te zien is op een open plek in het bos, omringd door een grote schare wezens. "Ik koos die titel vanwege een regel uit het spel Witcher 3: Wild Hunt," zegt Berens. Hij citeert: "'Goden noch meesters waken over Velen. Het land is van niemand. Wie wil overleven, moet zijn eigen beschermers zoeken.' Voor mij is dit The Witcher in een notendop, omdat het Velen introduceert als een plek die respect afdwingt van de mens, vanwege de mystieke eigenschappen van deze bosplek."

Deze eigenschappen komen goed tot hun recht in Berens werk. De open plek in het bos die hij schilderde bevat tientallen personages die maar ten dele van deze wereld zijn: doorschijnende gnomen die half uit rots bestaan, een groep zwevende ridders, of grote demonen met een gewei. Elk personage heeft iets lichts, soms straalt het van binnenuit licht uit, en toch zijn ze ook geaard, visueel verbonden met de donkere bomen, het mos en de rotsen die hen omringen.

Germaanse overlevering

"Voor mij gaat The Witcher heel erg over de band die we hebben met de natuur en het respect dat de natuur afdwingt," zegt Berens. "Wanneer een dorp wordt geteisterd door een buitenaards wezen, rekenen ze op een Witcher om hun probleem voor wat centen op te lossen. Belangrijk is dat ze hem vrezen en respecteren, in gelijke mate, want zijn vermogen om over te steken naar dit andere rijk is iets dat ver buiten hun bereik ligt."

Dit sluit nauw aan bij de oude Germaanse jagersrituelen, die de basis vormt voor een groot deel van het Wild Hunt-verhaal in de game, en natuurlijk in de The Witcher-boeken van Andrzej Sapkowski, voegt Berens toe. "Rituelen die in onze moderne oren vaak brutaal overkomen, maar die altijd een evenwicht vinden tussen geweld en een diep respect voor de krachten van de natuur. Een kracht die je maar beter kunt accepteren, weet je, of je zal je plaats in de wereld worden gewezen."

Gelaagde aanpak

Het is juist deze diepere laag die Chris Berens (Nederland, 1976) tot The Witcher aantrok. De kunstenaar staat bekend om zijn heldere en etherische werk - in de meeste van zijn schilderijen zweven zijn personages meer dan dat ze staan, en zijn ze op een vreemde manier transparant. Dit is grotendeels te danken aan zijn manier van schilderen, die een gelaagde aanpak in de letterlijke zin van het woord inhoudt: nadat hij een basiscompositie heeft bepaald, plakt hij kleinere schilderijen op het grotere ontwerp, snijdt weg wat hij niet mooi vindt, en brengt vernis en verf aan tot hij het gewenste resultaat heeft bereikt. Het is een tijdrovende methode, maar de resultaten zijn verbluffend, wat Berens tot een veelgeprezen kunstenaar met solotentoonstellingen over de hele wereld heeft gemaakt.

"Ik weet niet hoe ik anders moet werken," beweert Berens. "Als ik werk, blijf ik heen en weer gaan, hangend over een beeld, luisterend naar wat het me probeert te vertellen. Het eerste idee dat ik had voor het schilderij van de Witcher was: een open plek in het bos, vol met wezens. Het eindresultaat is natuurlijk precies dat, maar ik moest eerst uitzoeken welk verhaal ik wilde vertellen. Wat doen deze wezens? Waar komen ze vandaan, waar gaan ze heen? Zoals elk goed verhaal heeft een schilderij een verloop nodig, een begin, een eind en een einde, zij het een verloop voorgesteld in één, vaststaand beeld, en dat kost tijd."

Hollandse meesters

Berens' achtergrond heeft veel bijgedragen aan het bereiken van dat beeld. Als fervent student van zowel de Hollandse Meesters (hij schoolde zichzelf door foto's van schilderijen van onder anderen Rembrandt, Jheronimus Bosch of Vermeer over te schilderen) als van Germaanse overleveringen, kon hij zich op diepgaande manieren met het verhaal van de Witcher verbinden.

"Ik denk dat het helpt om een kunstenaar uit Nederland te zijn, of zelfs een Europese kunstenaar, als het gaat om het begrijpen van de diepere betekenis van bosmythologie in onze cultuur. Ik bedoel, we lopen op de grond waar Rembrandt heeft gelopen, en ook al is Nederland nu grotendeels ontbost, onze schilders herinneren ons eraan hoe weelderig en groen dit deel van de planeet was. We zien romantische schilders als Koekkoek (Barend Cornelis Koekkoek, zie afbeelding hieronder) enorme eiken met kleine mensjes ervoor schilderen en je begrijpt intuïtief dat dit in een culturele traditie staat die teruggaat op de Germaanse en Noorse mythologie. Kijk maar eens naar de verhalen van de gebroeders Grimm of Andersen als je me niet gelooft, het is de hele tijd Hans en Grietje verdwaald in het bos."

The Witcher, vindt Berens, is een verhaal dat diep geworteld is in een Europese verteltraditie. "Het spel voelde voor mij heel authentiek aan, bijna tot op het punt dat ik het gevoel had dat ik dit allemaal van vroeger kende. Je speelt het spel en plotseling doet een scène je denken aan een middeleeuws Slavisch wandtapijt dat je ooit in een museum hebt gezien, snap je? Dat is waarom The Witcher zo goed aanslaat bij het publiek, denk ik, en dat is wat ik hoop waardoor mijn kunst ook aanslaat bij mensen, ook al heb ik niet veel van de kunststijl van de videogames of de Netflix-serie gebruikt. Maar ik denk dat dat niet veel uitmaakt, want het is allemaal geworteld in hetzelfde ding."